چند صدایی دموکراتیک

در "بچه های اعماق" مسعود نقره کار

 

مهین میلانی

VANCOUVER BIDAR ونکوور بیدار

http://vancouverbidar.blogspot.ca/

به مناسبت حضور نویسنده در "انجمن هنر و ادبیات ونکوور"

 

"بچه های اعماق" در واقع یک نمایشنامه ی بلند است. پراز محاوره. راوی ماجراها را جوری به هم ارتباط می دهد که داستان از هم گسیخته نشود. و بسیار خوب از عهده ی این کار مشکل بر می آید چرا که ساختار کتاب چون بسیاری از رمان های مرسوم از یک بحران، گره، نقطه ی اوج داستان و کوشش برای حل بحران بوجود نیامده است. داستان پروتاگونیست و آنتاگونیست خاصی ندارد. داستان چند صدایی است. و بسیار ماجرا ها در پیش است برای تمام اهالی "بی سیم" و "مولوی" و "میدان خراسان" و "سرقبر آقا" و... در جنوب شهر تهران. از هر واقعه و مراسم و بالا و پائین هایی که فکر می کنید در طی زندگانی این اهالی از زمان نوجوانی تا وقتی که مراد به تبعید پرتاب می شود، در یک دوره ی خاصی از تاریخ ( 50-40 سال پیش از این) در این رمان اتفاق می افتد.

و اما از تبعید است که مراد به طور دائم به محل زندگی دوران کودکی و نوجوانی اش پرتاب می شود و همین رفت و برگشت هاست که می شود نقطه ی اتصال ماجراهای پراکنده از عوامل و جریان ها و اتفاقات جوراجور زندگی؛ و خواننده متوجه نمی شود که چقدر شاخه به شاخه شده است، بس که محاوره ها جذابند، به گونه ای که همراه با نقل دوست داشتنی و به یادماندنی از خوبی ها و بدی های باهم بودن...، پارادوکس ها، تناقضات، و هم تضادها در گفتار و کردار به گونه ای فرح افزا ادا می گردند و خواننده را راه به راه به قاه قاه خنده وامی دارند. بسیار ی از چگونگی گفتارها و رفتارها و برگزاری مراسم ملی - مذهبی و وقایع تاریخی مطرح در کتاب برای بخصوص خوانندگان تهرانی که با این نواحی آشنائی دارند، و بویژه برای کسانی که با چنین افرادی دمخور بوده اند، آشناست و همین آشنائی خواننده را با حس نوستالژیکی عمیق مثل مراد پرت می کند به جایی، زمانی، و ویژگی هایی که دیگر تاریخ آن را تکرار نخواهد کرد. به همین دلیل این کتاب یک سند تاریخی از بخشی از اقشار اهالی نقاطی مشخص از تهران با رفتارهایی خاص در زمانی مشخص است. و این سند تاریخی مشخص را فقط فردی مثل مسعود نقره کار با ویژگیهای خاصش می توانست بنویسد که بخشی از دوران مهم زندگانیش را در آن نواحی و با اهالی آن زندگی و کار کرده است. و از قضا برخی از اقشار این اهالی نقش های مهمی در تاریخ دگرگونی های 70 ساله ی اخیر ما داشته اند.

 

اما فقط چگونگی این نقطه ی اتصال تبعید به "بی سیم" در محل زندگی مراد نیست که داستان خواننده را به دنبال خود می کشاند. به این قطعه از یک نقل قول توجه کنید:

• فهمیدین پریشب جلال زاغول و خلیل چپول چه دسته گلی آب دادن؟ پاشدن رفتن پشت پنجره ی آسید قاسم مداح واسه دید زدن، نوبتی می رفتن قلمدوش هم  و دید می زدن، سید قاسم ام بی خبر از همه جا با عیالش مشغول بوده، بارونم می اومده اما این ناکسا چترم برده بودن. مجسم کن، چپول رو قلمدوش زاغول یه دستش چتر با یه دست دیگه م مشغول جلق زدن، یهو آسید قاسم می بینه شون، چپول واسه اینکه آسید قاسم نشناسش، چشاشو چپ تر کرد و دک و دهنشم کج  و کوله تر، بیچاره آسید قاسم از ترس پس می افته، زنشم شروع می کنه به جیغ زدن، زاغول ام هول میشه و از ترسش چپولو از رو قلمدوشش می ندازه پایین و دِفرار، چپولم با کون میاد رو زمین و قاپ کونش جیک میشه، آسید قاسم در به در دنبال اینه که ببینه این خوار جنده ها کی بودن.

 

سرتاسر کتاب مملو است از این ماجراها که در آن محاوره ها با همین گویش و همین لحن نوشته شده اند و در خیلی مواقع گویش بدون سانسور و تعارف و با بکار گیری واژه های "مستهجن" به همان صورت گفتمانی که در واقعیت زندگی اهالی اقشار مورد نظر به کار گرفته می شود، بیان می گردد. و زیبائی آن هم در وفاداری به چنین شکل گفتار است. چرا که اگر کوچکترین کوششی صورت می گرفت تا آن را برطبق سلیقه ی همگان، و با رعایت احوال این و آن، یا نوعی خودسانسوری نوشته شود، دیگر به هیچ رو ارزش کتابی را که ما در دست داریم نمی توانست داشته باشد. خوب بود به جای "اتوکشی"، "سیگارکشی"، "دولک بازی" و "دکل بازی" کدام کلمات مترادف استفاده می شد تا همان روح، و همان حال و هوای بچه های اعماق را در کنار یخچال ها و گودال ها برساند؟

 

حاضرجوابیِ تمسخرآمیز و تحقیر آمیز، اما بدون کینه و گذرا...

 

محاوره ها دائرۀ المعارف اصطلاحات بخصوص لمپنی و چارواداریست. برخی از آنها را باید بروی و معنایش را جستجو کنی. اینست که اگر کسی بویژه در تهران، در تهران جنوب شهر، زندگی نکرده باشد، به راحتی ارتباط برقرار نمی کند. برای غیر ایرانی محال است فهم این همه اصطلاحات و عبارات مگر اینکه یک بخش کامل توضیح در پایان اضافه شود که کار مشکلی خواهد بود. زیرا برخی کلمات و عبارات یا تاریخچه ای فرهنگی به حجم  یک پشتشان خوابیده است، و یا آنقدر ظاهرأ بی ربط هستند و آنقدر انحصاری این اقشار که ترجمه را امکان ناپذیر می سازد.

 

همه هرچه از ذهنشان می گذرد به زبان می آورند، در عین حال هوای یکدیگر را نیز دارند. همه حاضر جوابند. هیچ کس خودش را از تک و تا نمی اندازد. افت دارد و کم می آورد اگر حرفی را بی جواب یا کنشی را بی واکنش وابگذارد. هرکس به خود حق می دهد به کار هرکسی دخالت کند و در مقابل حرف و کنش مخالف خیلی زود ابراز نظر و وجود می کنند. سر هرچیز مجادله می کنند و خیلی زود دست به یقه می شوند. لذت می برند از تحقیر و تمسخر و روکم کردن، ولی خواست عمیق برای اذیت کردن نیست. حرکت ها ناشی از واکنشی است سریع، معلول حس تحقیر و تمسخری که بر آنان روا داشته اند و در مواردی تحجر فکری و بی دانشی. و به همین علت کینه ای بر دل نمی ماند و به زودی با هم آشتی می کنند. حتی در دروغگویی و خلاف کاری نیز صداقت و صراحت و صرافت دارند. هم چنانکه در خواسته های جنسی نیز راحت رفتار می کنند و آن دشواری انتخاب و رعایت کردن ها و شیر یاخط انداختن های طبقات متوسط را ندارند. خیلی عادی برخورد می کنند در رفتن به شهر نو و خوابیدن با زن شوهردار و خوشگل پسر.  پی حرف های دیگران را به دل می مالند اما تزویر نمی کنند. به دنبال خواست دل به راحتی و بی معطلی روان می شوند. از این جهت خیلی زمینی ترند و به همین دلیل راحت تر هر قاعده و از جمله قواعد شرع را به تمسخر می گیرند. خیلی راحت از ریدن و جلق زدن و گائیدن به هر شکلش در میان زن و مرد سخن می گویند، و در صحبت هایی از گونه های دیگر نیز واژه های مربوط به تحقیرهای جنسی و گوارشی چون نقل و نبات بر زبان روان است. روشنفکر ها را به همان راحتی به تمسخر می کشند که شاه و شهبانو را، و امام و پیغمبر و امامزاده و کعبه را.

این جاست که رمان گویای همه ی صداهاست. هرکس خود را آزادانه بیان می کند و بی باک، فارغ از موقعیت اجتماعی و اقتصادی. دموکراسی با چند صدایی در این رمان اساس ساختار کتاب است.

 

کتاب "بچه های اعماق" فقط دائرۀ المعارف عبارات و اصطلاحات نیست، یک دایرکتوری است برای قهوه خانه ها و محله ها و خیابان های جنوب شهر، انواع بساطی ها چون "دوغ اراج فروش" ، "بامیه سری" و "تیری" و "شهرفرنگی"، "معرکه گیری"، "مارگیری"، "پرده داری"، با الاغ و طَبَق و گاری و... کاسه بشقابی و مسگری و نمکی/ چوبکی و انواع فالگیر و طالع بین، قبرستان، انواع گل ها، انواع پرنده ها، حشرات، پشه ها و ویژگی های آنها، انواع دعواها، انواع بازی ها از جمله "شتالنگ بازی" و "چلتوپ" و "خرخوابیده"، انواع تفریحات چون "قاشق زنی" با چادر در شب چهارشنبه سوری، انواع فحش ها، انواع معجون، انواع فنون مگس گیری، عقرب گیری، زنبورگیری، سوسک کشی، انواع موجودات توی خاک، اسامی بکاربرده شده برای اعضاء سکسی بدن، برای انواع حرکات جنسی و چگونگی به کار بردن واژه ها و عبارات در صحبت از این گونه امور، خرافات مذهبی، انواع سنده کباب و دودول کباب، چگونگی بریدن سر مرغ، چای دیشلمه و قلاج گرفتن از قلیان، تریاک سناتوری، دعواهای سنده سلامی، خانه تکانی و خرید های شب عید و بازی های شب عید با گردو و پول خردهای نو و براق  ...........

 

پارادوکس ، تضاد، تناقض، مقایسه....

 

وقتی بعدها اسم مراد در لیست قبول شدگان رشته ی پزشکی درآمد، همه ی اهل محل خوشحال بودند، انگار هرکدام خودشان به این موفقیت رسیده اند. در آن گذشته ها، یک روز، وقتی از تماشای بساطی ها خسته شده بودند و در روی چمن از هر دری سخن می گفتند، از یکدیگر می پرسیدند در آینده چه کاره می خواهی بشوی. مراد گفته بود: "

-   دکتر

-   آرزو برجوانان عیب نیست

-   راه برو پات واشه، شکم گشنه و آتیش بازی.

-   بده دست شاگرد، بپا گیر بوکست پیاده نشه.

-   زپلشک، بپا قر نشی، باز شیکم خالی  گوز فندقی دادی.

-   ریدی سه دست، صبح و ظهر و عصر. صنار بده آش به همین خیال باش.

-   شتر در خواب بیند پنبه دانه، گهی لف لف خورد، گه دانه دانه.

-   اگه مث دکتر سیادتی شدی جان مولا یه کلاگیس واسه خودت بخر، لامصب مورچه رو سرش بگسه وات می کنه. "

و تختی و پرویز قلیچ خانی، علی پروین و داوود مقامی خواننده، و خیلی کسان دیگر که از این قلب جنوب شهر تهران برخاسته و برای خود و برای ایران مقامی شده بودند، مقامی خاص برای این بچه ها دارند، برای این بچه های اعماق که به زبان بچه های امروز اسلام شهر و دیگر مناطق جدید تر اطراف تهران که نشانه هایی از این بچه ها را با خود یدک می کشند، تَهِ همه چیز را رفته بودند؛ و آقای نقره کار، پدر مراد در آلمان به او می گوید ببین علی پروین کجاست، و قلیچ خانی کجاست که کله اش بوی قرمه سبزی می داد. و تو هم که " هرچی پول در آوردی ریختی تو کیسه ی رفقا و سازمانت یا بالای کتابفروشی چکیده دادی".

 

این کتاب، داستان پارادوکس هاست، تضادها، تناقض ها، مقایسه: بین گذشته و حال، بین ایران و آلمان، بین روشنفکر و لات، بین مذهبی و لیبرال، بین مخالف شاهنشاه آریامهر و موافق او، بین صلوات گویان و آنها که کفرشان در می آمد، بین پوشاندن گُه کاری های روشنفکران و پوشاندن گُه کاری گربه. بین سگ کشی توی محله و خرج روزانه ی 20 مارکی یک سگ در آلمان، بین صحبت های سیاسی و پرمعنای آقای شریعت که "کشکول متلک و مَثَل و ضرب المثل بود" با کلمات قصاری چون "شب دراز است و قلندر بیدار"، و دریده گویی و غلط حرف زدن های احترام سادات : "زنیکه به گوز می خره، به چس می فروشه، به کونش میگه دنبال من نیا بو میدی" و اشارات آقای نقره کار کارمند دادگستری به "منورالفکرهای آبدوغ خیاری": "گربه نرقصونین، غیر از موش دوئوندن هیچ هنری ندارین". و حاج جلیل که وقتی پیدایش می شود پارچه روی تلویزیون می کشند و او چه سخنرانی غرائی از دسته ی طیبِ روز عاشورا در بازار می کند: " دسته ش سروته نداره، تو دنیا می گن تکه، علامت بیست و یه تیغه ش حرف نداره. علم و کتل و حجله و بید قاش ام شماره نمی شن."  و عمو عسگر پای چتول آقای شریعت و آَقای نقره کار: " خوشبختی یعنی اینکه هر شب پاتو بذاری رو یه کپه پول و سرتم بذاری وسط پای عیال خوب و خوشگل و سفید و بور و تپل."                                      

 

هم در مراسم عاشورا و نیمه ی شعبان شرکت می کنند و سنگ تمام می گذارند  و هم عرق خوری و خانم بازی می کنند. عمو عسگر صاحب تریلی، مست تر از پدر: " لامصب اون شاسی بلند رو، لاکردار یه ذره م لاستیک سایی نداره، بی کلاج میشه واسه ش دنده جا انداخت، جون می ده واسه دنده معکوس عوض کردن، نیگاکن قر وغربیله اش از قر و غربیله ی لاستک پنچرم بیشتره." هم مشاعره می کنند: " دختری از امت عیسی دلم را برده است/یا محمد همتی کن تا مسلمانش کنم" ، هم کس و شعر می گویند. هم افغان ها و جهودها را می تارانند، و هم جان می دهند برای رفیق. هم از چای لب سوز و لب دوز و لب ریز دم بر می آورند و هم از شکم نوردی سر سفره ی افطار، و هم از لیموی تاز ه و گوش ماهی برای مداوای کک و مک سخن می رانند. بخاری کلاس را انگولک می کردند که شعله هایش گُر بگیرد، و خودشان را یک جور در مراسم زنانه ی عُمَرکُشون جاخوش می کردند؛ و هم وقتی رجب غشو مثل مرغ سر کنده لب جوی آب پَرپَر می زد، "مراد و اکبر روی سینه اش نشستند، نمی گذاشتند سرش را به زمین بکوبد. مرتضی و ماشاءالله هر کدام روی یک پای اش نشستند. قلی و همایون بر درها کوبیدند. سید علی بدبخت و زن عمو عسگر سراسیمه از خانه بیرون زدند."

 

"اسب خیالِه تو به هر درشکه و گاری ای نبند"

 

و در این میان گذر زمان از سلسله ی پهلوی به دوران خمینی با حس افسوسی و حس نوستالژیکی بس شدید در رفت و برگشت های بین تبعید و "بی سیم جنوب شهر" به خواننده منتقل می شود.

آقای نقره کار می گوید، بعدها در هنگام ملاقات مراد در تبعید: "جلال زاغول، همه کاره ی کمیته شده، جلادی شده جاکشه هرزه...اون علی دَله...آدم فروشی می کنه....پاچه ی همه رو می گیره، همه شون شدن آلت فعل آخوندها، ...نور به قبر شریعت بباره، می گفت هرکی آخوندو آدم به حساب بیاره آدم بودن خودشو برده زیر سئوال....پسر، بعد از این همه جنایت و کثافت کاری هنوز درس نگرفتین؟" و مراد به یاد می آورد آن زمان ها را:

" سی ساله به نظر می رسید، قد بلند با پوستی سبزه و چهره ای زیبا.

-   اینکاره به نظر نمیاد، خیلی قیافه اش معصومه.

-   باز شروع کردی پرولتاریا نژاد، بعدش نوبتِ یه تحلیل طبقاتی در باره جنده جاته و لومپن پرولتاریا، دست آخرم ترکمون زدن به بساط امشب ما."

 

و پدر باز به یاد شریعت می گوید: " منورالفکرها کتاب های یبوستی و کت و کلفت دوست دارن." و مراد تأیید کرده بود: "هیچکی به اندازه ی خود روشنفکرا به روشنفکرا بدوبیراه نمیگن، اصلن هوای همدیگه رو ندارن، از صنف بقالا و حوله فروشام عقب ترن."

و اکبر روی دیوار طویله ی پدرش، رضا گوسفندی، نوشته بود:  "اسب خیالِه تو به هر درشکه و گاری ای نبند". اکبر این اواخر خیلی ساکت شده بود. خواهرش مسلول شد و مُرد و پدر طویله را به فروش گذاشته بود. هیچ چیز به مراد نبود. درشکه و گاری سالمی نمانده بود که خیالش را به آن ببندد. خودش را خلاص کرد.

 

و مادر از ایران به مراد زنگ می زند:  "به همه چی عادت کردیم، شدیم مثه مستراح بپاها و آفتابه دارا، تو مستراح همچی چلوکباب رو با اشتها می خورن که بیا و ببین، به بو عادت کردن"