«روزنامه تعطیل»: «زندگی تعطیل»
یادداشتی بر کتاب شعر روزنامه ی تعطیل از جمشید برزگر
کتاب شعر مصور « روزنامه تعطیل »٬ سرایش دوره ای از زندگی روزنامه نگار ـ شاعر ٫ جمشید برزگر ٫ است که در آن وی زندگی در خوابگاه دانشجویان٫ سِمَتِ منشی گریِ کانون نوسندگان٫ و روزنامه نگاری را تجربه کرده است. اخراجش از روزنامه گویا منجر به ممنوع القلم شدنش نیز می شود٫ و این در دورانی است که قتل های زنجیره ای صورت می گیرد و برای کسانی که به نحوی در گیر نگارش و فعالیت های سیاسی هستند٫ مقطعی است چون زندگی در دوران برزخی٫ که در آن «به قلم نیز شک می کند » و خود را از » میز و صندلی و قلم پنهان می دارد
لذا این کتاب فقط از سفیدی صفحات روزنامه و بی تفاوتی در جابجایی کلمات نمی سراید٫ و نه فقط از پی آمدهای ذهنی و تراماهای پسا فاجعه که بی معنا شدن نگارش و بی معنا شدن زندگی را نتیجه می دهد و سرگشتگی و پرسه زدن در خیابان ها را٫ و زنده و مرده و تولد و…. چون یک رؤیا٫ یک کابوس٫ یک خواب است که « نه آمده و نه رفته است »٫ بلکه از دانشجو می گوید که از زمانی که تصمیم می گیرد دانشجو شود از قبل محکوم است٫ و از آن نویسنده از میان نویسندگان قتل های زنجیره ای می نویسد که « با یال روشن دو بال ….. شعله های حسرتناکی از گریز بی انجام می افروخت » و « در گم ترین کمینگاه جانش » ٫« صیدی [بود] که دام می فروخت » و درنهایت « در بستر گلوله » قرار می گیرد. از آن نویسنده ای می گوید که در راه ارمنستان سوار اتوبوس می شود و « تا آخر سطر « نمی رود. قتل هم نویسنده و هم قلم
این سروده ها به خوبی دوران بعد از زمان کشتارهای سال های ۶۰ را نیز تداعی می کند که تشکیلات های سیاسی متلاشی می شوند و یک فعال سیاسی که در هر حال همواره حتی به رفیق درون هسته ی خانه ی تیمی نیز اعتماد نمی کرد و با او که همه ی زندگی و جان و عمرش را برای عدالت خواهی گذاشته بود نمی توانست کلامی از همدلی به زبان آورد٫ حالا پس از سال ها تلاش برای عدالت٫ مغبون و مطرود و بی جا و مکان و بدون هیچ جایگاه اجتماعی٫ فقط دچار سرگشتگی نبود٫ بلکه هر حس و روح بشری از او گرفته شده بود
اشعار این کتاب می تواند داستان هزاران نفر از هم میهمنان ما باشد که بعد از انقلاب از کار بی کار و در به در شدند٫ هم چون همه ی خوانندگان و هنرپیشگان٫ صاحبان کاباره ها و دانسینگ ها٫ عرق فروشی ها و غیره
اشعار این کتاب داستان زندگی بسیار شهروندان معمولی است که انقلاب زندگی آن ها را از عرش به غار آورد و چه بسیار انسان ها نتوانستند دیگر به روال زندگی عادی خود بازگردند و زود مردند. خیلی زود. اگرچه در خیابان ها راه می رفتند٫ اگر چه زندگی باری به هرحال می گذشت. « برتمام درخت / خزان رسید / برتمام آرزوهای ناتمام
امانوئل کانت: هر عبارتی قضاوت است
امانوئل کانت می گوید هر عبارتی قضاوت است. وقتی می گویی درخت بلند است حکم می دهی. نه که حس می کنی که چیزی می بینی در برابرت که به نظر بلند تر از خودت است. احساسات را بیان نمی کنی. حکم می دهی که درخت بلند هست و طور دیگری نیست. یعنی که کوتاه نیست. یعنی که سرفراز است. یعنی که زنده است. اما اگر شرایط اجتماعی به صورتی باشد که هرچیزی هرلحظه تغییر بیابد٫ اگر دروغ و دورویی آن چنان معمول شده باشد که هیچ کلمه ای معنای خودش را نداشته باشد٫ اگر روزنامه نگار یا هر نویسنده نتواند واقعیت را همانگونه که اتفاق افتاده بیان کند٫ دیگر چنین حکمی غیر ممکن می شود. واقعیت و زبان از بین می رود. بدین شکل است که شعر «حکم» در کتاب « روزنامه تعطیل» غیر ممکن بودن حکم را بیان می کند. نه تایید و نه نفی هیچ کدام ممکن نیست. به این دلیل است که « یا » که در پایان هرعبارت٬ آن را به عبارت دیگر متصل می کند و گویی ندای «ای وای» سرمی دهد٫ از عبارت ها اکتوالیته و واقعیت را می گیرد. « آسمان پرنده را یا پرنده آسمان خودش را دور می زند یا شیار دردی نه لبخندی نه …. برای عبور صدا و گلوله یا گلو برای سکوت یا نم اشکی نه آوازی نه رازی نه »
هیچ چیز نه هست و نه نیست « شبیه خاطره ای آری که رویا و کابوسی که گذشته است یا که می آید چنان که به خواب است یا» . و این «یا» ی آخر یعنی این که گفتن غیر اکتوالیته بودن هم ممکن نیست. این شعر چون بسیاری اشعار دیگر غیرممکن بودن خود را نشان می دهند
بکت: زمانی که شعر بی معناست
همان زمانی است که باید شعر را گفت
همان زمانی است که باید شعر را گفت
جورج اورول می گوید در جوامع دیکتاتوری زبان معنایش را از دست می دهد. با از دست دادن معنای زبان ٫ معنای همه چیز در زندگی از دست می رود
یهودیان بعد از هولوکاست در چنین وضعیتی قرار داشتند و نویسندگان این فاجعه نیز نوشتند از حسِ هیچ و بی معنای نوشتن. همانگونه که بکت نشان داده است زمانی که شعر بی معناست همان زمانی است که باید شعر را گفت. در « اسم مستعار » شاعر میز و کاغذ و قلم را لعنتی خطاب می کند. چرا که آنها نقش بازجویان را بازی می کنند برای اقرار از شاعر تا جرمی تازه بیابند. سانسور و اقرارِ اجباریِ معمول هویت زبان را تغییر داده است. به طوری که زبانِ شاعر که می بایست به طور معمول واقعیت خود را بگوید به بازجويی تبدیل شده است. «این لعنتی ها / این روزها مدام / دنبال حرف آخری / از یک کلام ناتمام / سرتاسر مرا / کاویده اند و هربار / یک نام و جرم تازه پرونده کرده اند
زبان اکنون می چرخد از جانب عاملین سانسور به وسایل کار روزنامه نگار. شاعر باید از میز و قلم و کاغذش پنهان شود و نه از بازجویان . این انتقال معنی از بازجویی و اقرار اجباری به سرودن شعر یکی از مشخصات مهم اشعار آقای برزگر است که نه تنها از متافور استفاده می کند که تمامی شعر از آغاز تا انتها یک نوع متافور است. و این متافور در برخی از اشعار او دوجانبه می شود. در شعر « هر حادثه٬ خبری است و هر خبر٫ حادثه ای » حتی اسم شعر مبین این تکنیک است. در بند اول شاعر در باره ی کلمات سانسور شده می گوید. و در بند دوم در باره ی سوء قصد قتل نویسندگان در اتوبوس راهی ارمنستان . در بند اول از کلمات ممنوع حرف می زند و می گوید که مهم نیست که حالا چند کلمه حذف بشود و از آزادی ما کاسته گردد٫ ولی در بند دوم وقتی که در باره ی این سوء قصد صحبت می کند که قرار است چند نفر نویسنده حذف بشوند٫ می فهمیم که پس خیلی هم خطرناک است که چندتا کلمه حتی کوچک سانسور بشوند و اتفاقا قتل می تواند نتیجه ی قبول سانسور باشد چرا که سانسور یعنی قتل. «این صندلی و این صفحات / شبیه تو بسیار دیده اند» . به یاد بیاوریم اولین اعتراض هزاران زن در دوره ی کوتاه صدارت بختیار را که به خیابان ها ریختند و بر علیه حجاب اجباری اعتراض کردند. بسیار بودند کسانی که می گفتند این که حالا مسئله ی مهمی نیست . بگذار وضعیت مملکت درست بشود چادر هم سر می کنیم. چادر سرمان کردند . آنگاه چه خاکی به سر شدیم
بنابراین هر خبر یک حادثه است چرا که سانسور یا قتل آزادی در آن مستتر است و هر حادثه خبر است٫ خبری که خودش یک حادثه است. «گاهی سوار یک اتوبوس که می شوی / تا آخر سطرها نمی روی». در اینجا نه فردی که سوار اتوبوس شده است و نه نوشته به پایان خط نمی رسد. نه تنهامعنای خبر و حادثه به یکدیگر منتقل می شوند٫ بلکه لحن شاعر از بند یک تا بند دوم نیز تغییر پیدا می کند. در بند یک٫ یک جور فاصله بین شاعر و حوادثی که اتفاق می افتد وجود دارد. « فرق ندارد / خط زدن این چند حرف در خالی جدول». ولی این فاصله ی بین شاعر و حوادث بعد از این انتقال معنا در بند دوم تغییر پیدا می کند و آنگاه اهمیت و عمق مسئله را می فهمیم که زندگی ها در خطر است. اما در بند سوم٫ در دو خط آخری که بند سوم را بوجود می آورند٬ حس عجیبی ایجاد می شود که ترکیبی است از فاصله ی شاعر با این دنیای بی معنا که سانسور پذیرفته شده و اندوهی جانگداز
تصحیح می کنم / بی شمار پرنده
از مسیر گلوله سقوط کرد
از مسیر گلوله سقوط کرد
و این ترکیب در بسیاری از شعر های دیگر نیز هست٫ که ترکیبی است از کنایه (آیرونی) و اندوه بی کران. هم چون در شعر « ثبت »: « خبر اگر چه طولانی بود/ تمام شد / راستی / به صفحه ی حوادث فقط بنویس / یا ننویس / هزار… / (تصحیح می کنم ) / بی شمار پرنده از مسیر گلوله سقوط کرد / همین
آقای دکتر مصلی نژاد هفته ی پیش در « فوروم سوسیال جهانیِ» مونترال یک سخنرانی داشت در باره ی ترامای بعد از شکنجه٫ تجاوز جنسی در زندان ها٫ و شرایط زندانیان. وی می گفت: تراما پس از چنین حوادثی سال های سال در انسان باقی می ماند حتی اگر افرادی بتوانند خود را از آن بیرون بکشند. اما فاجعه آن چنان سنگین است که به سختی ترمیم می شود
آقای برزگر پس از ۱۵ سال٬ کتاب « روزنامه تعطیل » را در خارج از کشور منتشر می کند. وی نیز شاید در این سال ها در آن ترامایی که خود در کتاب می آورد می زیسته است. قادر نبوده است با آن همه فجایع بلافاصله باز درگیر شود. آن حسِ هیچ٫ بی معنائیِ نوشتن که آقای علی نگهبان نیز به آن اشاره می کنند٫ و زندگیِ بی معنا آن چنان قدرتمند بوده است که فقط کنار گذاشتن آن و گذشت زمان می توانست از بارِ آن بکاهد. اما این کتاب تمام مدت با او بوده است٫ آن چنان که نمی توانسته چندان برروی کتاب دیگری کار کند یا منتشر سازد. اما من می دانم که باز هربار که به آن برگردد خیسی چشم او را لو خواهد داد
این اندوه شدید٫ این حسِ هیچ را من با کتاب خودم تجربه کرده ام. در نیمه راه آن را رها ساختم. تراما مانع از ادامه می شد. فاجعه ای دیگر می بایست رخ دهد٫ فاجعه ای اگر چه غیر مستقیم - اما کماکان حاصل آنچه برکشور من رفت - تا نوشتن کتاب را دوباره از سر بگیرم. و سال ها طول کشید تا آن را منتشر سازم. نمی توانستم کتاب های دیگرم را عرضه کنم. این کتاب مهمترین بود. سندی تاریخی از مصیبت. می بایست آن را بیرون می دادم تا حس کنم راحت تر گام برمی دارد
روزنامه تعطیل» نام ژورنالیستی است برای «زندگی تعطیل» و یا نمادی است اگر نتوان گفت متافور است». هردو پوشیده اند. می بایست پرده از روی آن برکشید. و جمشید برزگر چه پرده ای برکشید از این تعطیلی . این کتاب به نظر من مقطعی است نوین از شعر فارسی. بداعت های شعری٫ با استفاده از واژه های معمول و روزمره ی روزنامه نگاری٬ و ترکیب آن با مهربانی های شعر٫ و استفاده از نمادهای زیبای سنتی و جهانی پرنده و بال و شراره٫ و بهره گیری از کلاژ تصاویر روزنامه های تعطیل شده ی ۱۵۰ سال پیش از این٫ و نیز به کارگیری کنایه و متافور و انتقال معانی دوجانبه به شیوه ای نوین٬ زبان و کلام دیگری را به جهان شعر فارسی وارد کرده است
در شهروند
