دلبستگی و "چه کنم"

 در باره ی "نیمه ی غایب" نوشته ی حسین سناپور

برنده ی جایزه ی "مهرگان" به عنوان بهترین رمان سال 1378

مهین میلانی

VANCOUVER BIDAR ونکوور بیدار

http://vancouverbidar.blogspot.ca/

vancouverbidar@gmail.com

" نمی توانست بایستد یا روبرگرداند. کوچه باغ ها تند از کنارش می گذشتند و کسی خیلی جلوتر از او، با موهای بلندِ تاب خور، پیراهن گلدار بلند، می رفت و مدام پشت هر پیچ پنهان می شد. هراس داشت اما کنجکاوی یا چیزی دیگر پیش می بردش. یا او نمی رفت و کوچه های باریکِ پیچ در پیچ می آمدند و می گذشتند. غورغور با طنینش انگار برخاسته از اعماق دهلیز یا غاری، همان طور او را به خود می خواند. رو برنمی گرداند. نمی توانست. ناگهان دیدش؛ پشت یک پیچ ایستاده بود. صورت سفید و مات، انگار صورتک زده بود، دست ها دراز کرده بود سویش. خودش بود؛ غریبه و ترسناک." (سطور اول کتاب نیمه ی غائب)

aum was published by the University of Illinois Press in March 2003. Mehrnaz is an award winner filmmaker. Her films A Tajik Woman, Saless far from Home, and Ruins Within have been shown in many international film festivals. Her recent film A Different Moon was shown in several European film festivals in 2009 and has been picked up for distribution by European Spiritual Film Festival in France. Mehrnaz has been the Artistic Consultant of the Festival of Films from Iran, at the Gene Siskel Film Center, Chicago since 1989.aum was published by the University of Illinois Press in March 2003. Mehrnaz is an award winner filmmaker. Her films A Tajik Woman, Saless far from Home, and Ruins Within have been shown in many international film festivals. Her recent film A Different Moon was shown in several European film festivals in 2009 and has been picked up for distribution by European Spiritual Film Festival in France. Mehrnaz has been the Artistic Consultant of the Festival of Films from Iran, at the Gene Siskel Film Center, Chicago since 1989.به ناروا تهمتی به فرهاد، دانشجوی معماری، روا می دارند. تعهد نمی دهد و از دانشگاه اخراجش می کنند. سپس به مدت یک سال و نیم از خانه ی پدری بیرون می آید و مستقل زندگی می کند. زمانی که پدر در بستر بیماریست او را پیدا می کنند و او به پدر قول می دهد که ازدواج کند. و فکر می کند " کاش فکر نبود و غرور و قدرتِ تحمل و اختیار نبود، و پا نابه خود دنبالش می رفت و زبان می گفت هرچه که بود و بی تفاوتی را نقاب نمی کرد تا بتواند بگوید ،باشد، " (43) و به سراغ دختری می رود که دوستش می داشت. اما دختر نگران مادریست که از پدرش جدا شده و به آمریکا رفته است.  

فرهاد رفته بود چون " برای به دست آوردن چیزی تازه است که راه می افتد و می رود، حتا اگر آن چیز تازه، چیزی جز مرگ نباشد...از بی اسم و رسم بودن و درست نخوردن و نخوابیدن" شکایت نکرده بود، "از وسط همه چیز و همه کس رد شده و رفته" بود. "ولی حالا چه؟ " (171)

و وقتی برای فرح دانشجوی رشته ی بازیگری شوهر پیدا می کنند، او از بیژن دوست پسرش که قرار است با هم ازدواج کنند می خواهد که این کار را سرعت بخشند. اما پسر نمی خواهد با دست خالی به هچل بیافتند.

صفحه ی اول کتاب تو را می نشاند در مقابل داستانی که گمان می کنی یک ریز آن را شب تا صبح می خوانی، ولی صفحات بعد در بخش اول چندان چنگی به دل نمی زنند،  در حالی که بخش های دوم و سوم (مراسم خواستگاری و مراسم قربان) بخش های قابل توجه کتاب اند. و خوب بود نویسنده در پایان بخش سوم کتاب را به پایان می رساند و خواننده را رها می کرد که در تو درتوی حوادث سرنوشت شخصیت های داستان گم شود و در این میان خود را پیدا کند و ببیند که حتی اگر در شرایط انقلاب فرهنگی و جنگ و دگر اندیشه ستیزی و رعایت حجاب بعد از انقلاب زندگی نکند، او نیز و هم اطرافیانش سرنوشت هایی مشابه دارند، حتی اگر در مکانی و زمانی دیگر بزیند. بدین معنا که من یا شما خواسته هایی داریم. این خواسته ها به علت دلبستگی به خانواده است، یا تحت تأثیر اطرافیانی چون همکاران، رفقا، کل جامعه، رسانه ها، و ... ولی خواسته ایست که ما را درگیر می کند. و این خواسته همواره با خواسته ی دیگران و بخصوص آن کس که دوستش می داریم هماهنگ نمی شود. زیرا او نیز خواسته های خود را دارد و ذهن و فکرش در پی آنست. آنگاه آن نیمه ی غایب دور از دسترس باقی می ماند.

 

اما آن شرایطی را که نویسنده از آن در سی سال پیش مطرح می کند، هنوز کماکان در فرهنگ جامعه ی ما وجود دارد. جامعه ای که والدین نگرانند که فرزندانشان ( اگر چه عاقل و بالغ و مستقل) ازدواج کنند و سروسامانی بگیرند. و اگر زمان آن بگذرد دست به کار می شوند تا وصلتی به هر صورت صورت دهند. هم چنین پدر فرهاد از بیم حرف های سر و همسایه راضی نیست که پسرش خانه ی پدری را رها کرده و مستقل زندگی کند.

زندگی مستقل فرح، دانشجوی هنرهای نمایشی نیز در تهران چندان با رضایت والدین او در شهرستان نبوده است. و زمانی که برایش شوهر پیدا می کنند اتوریته ی پدر آنقدر زیاد است که اگر به زودی دست به کار نشود و با کسی پیمان عقد نبندد به سرنوشتی دچار خواهد شد که پدر برای او رقم زده است.

"دیگر نمی تواند سکوت و خلوتی باغ  پرتقال را تحمل کند که درخت های سبز تیره مدام از او می خواهند که حرف بزند و حرف بزند واز خالی هم خالی تر شود، وخودشان هیچ چیز نگویند و فقط طلب کارانه تماشا کنند. نمی تواند آن قدر جلو بوقلمون های غُرغُرو دانه بپاشد و پرتقال توی کاغذ بپیچد تا یک روز بنشیند روی صندلی و کف دستش حنا بگذارند و او سرش را پائین نگه دارد تا روی دست او هم (عباس) حنا بگذارند و زن ها بالای سر آن ها، که روی دو تا صندلی سردِ فلزیِ ارج نشسته اند، کِل بکشند. با بیژن فرقی نمی کند چه طور انجام بشود، حتا اگر فقط خودشان دو نفر بروند محضر. کار از کار گذشته است." (148)

سیمین دخت، دختری که فرهاد او را دوست می دارد، بدون مادر زیسته است، چون پدر در ایران حق دارد بچه را از مادر جدا نگهدارد. و پدر به این علت که مادر نخواسته با او زندگی کند، دختر و مادر را از دیدار یکدیگر محروم می سازد و دختر، درگیر این محرومیت در سال های کودکی و نوجوانی، همه چیز تحت الشعاع آن قرار می گیرد. و او تنهائی و سکوت را ترجیح می دهد. " با سیگار کشیدن و کارهای دیگرش، از تخت چوبی اش برای خودش تخته سنگی وسط دریای سکوت درست کرده است. چرا می خواهد در آن جزیره بی شریک باشد و او هم مثل غریبه ها از جزیره اش دور باشد؟" (192)

کتاب "نیمه ی غایب" در روز 20 آگوست در جلسه ی کتابخوانی "کافه راوی" در ونکوور

به نقد و بررسی گذاشته می شود

https://www.facebook.com/events/1465535820435855/

نرم نرمک با پرش های جهشی

اما روشی که نویسنده برای شخصیت پردازی و معرفی شخصیت هایش، و هم صحنه هایش به کار می گیرد جالب توجه است. نرم نرمک تو را با آن ها آشنا می کند درحالی که پرش های جهشی زیاد دارد از صحنه ای به صحنه ی دیگر، از فکری به فکر دیگر، از آدمی به آدمی دیگر، و با فلاش بک های فراوان و رفت و برگشت به گذشته.

گاه در مقام اول شخص و گاه سوم شخص سخن می گوید. دو سه ماجرا متناوبأ توی هم می روند. اینست که گاهی خواننده گیج می شود کجا قرار دارد. اما این ابهام و پرسش برانگیزی بر جذابیت داستان می افزاید. و این جابجا شدن ها به صورت طبیعی صورت می گیرد. همانگونه که ذهن هرکدام از ما. پرش های واقعیت موجود و خیال وقایع گذشته و چند حادثه یا ماجرا که با هم پیش می روند و در هم پیچیدگی ما در زندگی روزمره واقعی است. و داستان جاریست با همه ی این درهم پیچیدگی ها.

و نویسنده گویی طنابی به دست ما گره زده و ما را به دنبال کلمات که به سرعت باد جاری می شود، می کشاند و تو می شوی "صدای فیر فیرِ لاستیک روی آسفالت" یا "هواپیمای ساقط شده".

"دایره ی سیاهِ فرمان در دست های راننده چرخ می خورد و می ایستد و دوباره از طرفی دیگر می چرخد و همه را با خودش روی صدای مداومِ فیرفیرِ آسفالت پایین و پایین تر می برد و هر علامت سبز و قرمزی که می بیند - پشت خود روها باشد یا روی میله های راهنمایی، فرقی نمی کند - از طرف همه به آن جواب می گوید و می رود و می ماند و می پیچد و مواظب پل هست وقتی از کنارش پایین می آید و آسفالت و شیبَش با مسیر آن یکی می شود. این طوری است که راهِ طولانی و پیچ پیچ، با چپ و راست و باریک و پهن شدن هاش، و با سکوت و نگفته هایی با بیژن و باز گفتن های خیالی و پیشاپیش با سیما، به آخر می رسد." (177)

داستان تشبیهات جالب توجهی دارد. " دستش مثل پروانه ای باریک و سفید تا روی پیش دستی می رود، بعد بر می گردد رو به جیب کوچک کتش. به نوک پنجه های هر دو دست دستمال را طوری روی دهانش می کشد انگار قلم مو روی پرده می کشد یا مجسمه ای را نقر می کند." (138) صحنه پردازی گاه چون یک نمایشنامه جزئیات را مو به مو با شتاب حرکات ردیف می کند تا خواننده را  با همان هول و هوای شخصیت داستان ببرد به آن حادثه ای که می خواهد سکانس بعدی باشد. در اینجا پیش درآمدی را که برای آماده کردن خواننده برای خبر تلگراف می دهد می خوانیم:

"آبی فیروزه ای، آشنا، بسته؛ در روبه روش است؛ اما دست و بالش آزاد نیست. زیربغلِ عرق کرده اش را باز می کند و کلاسور وتخته ی طراحی را با بازو نگه می دارد. چهار انگشت دست راستش را از توی دسته یِ برنده ی کیسه ی پلاستیکی رد می کند و دستگیره را با همان دست می گیرد. دماغش دو بندِانگشت با در فاصله دارد. اگر کوچک تر بود، شاید دو ونیم بندِ انگشت فاصله داشت. حالا مواظبِ دماغ و کلاسور و تخته ی طراحی و کیسه ی پلاستیک و تماس دندانه های کلید و قفل است...پاکت کاغذی با باز شدن در، افتاده جلوِ پاش - برش که می دارد کلاسور می افتد. در را با شانه هول می دهد و می بندد..." (130)

افکار درهم ذهن، پخش در فضای داستان

نگرانی و اضطراب روح عمومی نهفته در داستان است. نگرانی و افکار درهمِ ذهن از آدم ها و فضای داستان جدا نیست. شاید تنها صحنه ای که کمی امید به دل راه می دهد زمانیست که

"حالا تن بی گوشت بیژن و زین سفت موتور با تن او یکی شده و روی خیابان ناپیدا، شیئی است سخت که در زمان سیلان می کند و پیش می رود و همه چیز را پشت سر می گذارد و نمی گذارد ساختمان های شیشه ای و آجری، روشن و تاریک، با ماشین ها و عابران، باقی بمانند. فقط نسیم است که همراه آن ها می آید. بیژن حرف می زند و نواری بی قطع از چهره ها و اتفاقات را پشت هم ردیف می کند؛ کسانی که درست با اوتا نکرده اند و اتفاقاتی که در آن ها حقی از او ضایع شده است. تا نواری می خواهد به آخر برسد فرح چانه اش را از پشت او بر می دارد و با سئوالی تازه، سرِ نوار دیگری را به دست او می دهد و دوباره چانه به کتف او می گذارد و چشمِ به اشک افتاده اش از باد سرد را می بندد و دوباره باز می کند تا مبادا نسیم غیبش بزند." (169)

این قطعه با تمثیل هایی که به کار می گیرد اشیاء را همراه با دو موتور سوار در متن زنده می کند ؛ ولی در صحنه ای که بیژن فرح را وسط بزرگراه ول می کند و می رود، دوباره لحن و روح داستان به همان اضطراب و نگرانی باز می گردد.

" صدای در توی سرش کوبیده می شود. پله ها تند وتند چرخ می خورند و از زیر پایش بالا می روند و طنین بازتاب تَق و تَق شان در میان هم می دود و گره می خورد و زنجیری می شود با دانه هایی بزرگ و کوچک که تا بالاترین جای سقفِ کاسه ی سر، بی قطع ادامه دارد. توی تاریکی و خلوت کوچه می ایستد تا پای لرزانش هم بایستد."(175)

و پروسه ی این لرزش تا هق هق گریه قطعه ایست درخشان از "سکوتی که ذره ذره عطر چای رانوشیده بود".

" همان طور در میان سکوت می نشیند و مدّ سکوت را نگاه می کند که چه طور آرام و بی وقفه بالا و بالاتر می آید و از سینه و گردن و از سرش می گذرد، و بعد لبالب و آرام، بی هیچ موجِ کوتاه یا بلندی، در انتظاری طولانی بی تاب می شود، تا وقتی که هق و هقِ او مثل حباب هایی بالا می آید و می ترکد. انگار که ترانه ای را با خودش نجوا کند موج صدایش نرم نرم بیرون می ریزد، قطع می شود، و دوباره بیرون می ریزد. در اعماق انگار پیوسته چیزی می جوشد که جباب ها بزرگ و بزرگ تر بالا می آیند تا بر سطح لب ها بترکند." (179)

خواسته بود که جای دیگری قرار بگذارند

"جایی همین نزدیکی ها، که بشود از پس این زمانی که مثل قطاری پرشتاب از دور به آدم نزدیک می شود، برآمد...بیست دقیقه نه، یک ربع هم نه، ده دقیقه ی دیگر. نمی داند حالا هر دقیقه و ثانیه چه طور مثل بمبی توی سرش می ترکد و لرزه ی ستون های تنش تا دورترین جاده ها و آرزوهای نوجوانی اش ادامه می یابد." (208)  

و خود باختگی در فرهاد، در آن شرایطی که برایش درست کرده اند، گاهی آنقدر اوج می گیرد که داشتن فضیلت و نداشتن آن را در نهایت فرسودگی می بیند و نگه داشتن زندگی را "به اندازه ی رنگ باختنِ چند تار مو" ارزش نمی گذارد و آن را افتادن از حلقه ای به حلقه ی دیگر ترسیم می نماید.

"باز هم یک چیز پنهان. احساس توپ بودن وسط یک بازی چند نفره. حرف هایی را که به تو می گویند و خودشان هم جواب می دهند، بی این که بخواهند تو هم بفهمی. این طوری است که همه می دانند موضوع چیست جز تو. اما لااقل این را می توانی بفهمی که یک چیز غیر از این حرف ها وجود دارد، جاری به همان سمتی که از یک جاش به بعد، یعنی از همان جایی که تو تازه نوع بازی را فهمیده ای، توی سیرِ بی برگشتِ خودش افتاده، و تو باز هم دیر فهمیده ای و فهمیده ای که از همان لحظه که بازی شروع شده بوده، تو بی این که حتا از بازیکن بودن ات با خبر باشی، به عنوان بازنده انتخاب شده بوده ای." (30)

و " چشم ها که می گذشتند، غریب ترین دنیاها بودند در فضایی خالی و بی انتها با فاصله ای بعید و دست نیافتنی، که گذشته بودند و رفته بودند و نمی شد ایستاد و خوب نگاه شان کرد و فهمید زندگی درشان بوده یا نه." (116)

 

داستان با پایانی خوش تمام می شود. به عبارتی نیمه می تواند گاهی غایب باشد و اضطراب و نگرانی نیز مقطعی است. و این داستان مانند هر داستان دیگری، مانند زندگی، داستان زندگی هایی است در یک مقطع خاص.